Wizyta u lekarza rodzinnego to często pierwszy krok w diagnozowaniu problemów zdrowotnych. Wielu pacjentów nie zdaje sobie jednak sprawy, jak szeroki jest zakres badań, na które może skierować ich lekarz podstawowej opieki zdrowotnej (POZ). Dzięki rozszerzeniu uprawnień diagnostycznych lekarzy rodzinnych, dostęp do wielu specjalistycznych badań stał się łatwiejszy i szybszy. W tym artykule przedstawimy kompleksowy przegląd badań, które może zlecić lekarz rodzinny, oraz wyjaśnimy, kiedy są one konieczne i jak się do nich przygotować.
Rola lekarza rodzinnego w systemie opieki zdrowotnej
Lekarz rodzinny, znany również jako lekarz POZ, pełni kluczową funkcję w systemie ochrony zdrowia. Jest pierwszym punktem kontaktu dla pacjenta i odpowiada za kompleksową opiekę zdrowotną. Do jego zadań należy nie tylko leczenie podstawowych dolegliwości, ale również profilaktyka, wczesne wykrywanie chorób oraz koordynacja dalszej opieki specjalistycznej.
Lekarz POZ może:
- Przeprowadzać badania fizykalne
- Zlecać badania diagnostyczne
- Wystawiać recepty na leki
- Kierować na konsultacje specjalistyczne
- Wystawiać skierowania do szpitala
- Kierować na leczenie uzdrowiskowe i rehabilitacyjne
- Wystawiać zwolnienia lekarskie
Kluczową rolą lekarza rodzinnego jest holistyczne podejście do pacjenta. Dzięki znajomości historii choroby i warunków życia swoich pacjentów, może on skuteczniej diagnozować problemy zdrowotne i dobierać odpowiednie metody leczenia.
100 badań, które zleci lekarz rodzinny - pełna lista
Od 1 stycznia 2015 roku lista badań diagnostycznych, na które mogą kierować pacjentów lekarze POZ, została znacznie rozszerzona. Obecnie obejmuje ona aż 100 różnych badań, które można podzielić na kilka głównych kategorii. Warto znać te możliwości, aby świadomie dbać o swoje zdrowie.
Badania hematologiczne - podstawa diagnostyki
Badania krwi są fundamentem współczesnej diagnostyki medycznej. Lekarz rodzinny może zlecić następujące badania hematologiczne:
- Morfologia krwi obwodowej z płytkami krwi
- Morfologia krwi obwodowej z wzorem odsetkowym i płytkami krwi
- Retikulocyty
- Odczyn opadania krwinek czerwonych (OB)
Morfologia krwi to podstawowe badanie, które dostarcza informacji o liczbie i jakości komórek krwi. Jest nieoceniona w diagnozowaniu anemii, infekcji oraz wielu innych schorzeń. Badanie OB pomaga wykryć stany zapalne w organizmie, a retikulocyty informują o aktywności szpiku kostnego w produkcji czerwonych krwinek.
Badania biochemiczne i immunochemiczne - szeroki zakres możliwości
Badania biochemiczne pozwalają ocenić funkcjonowanie poszczególnych narządów i układów organizmu. Lekarz POZ może zlecić m.in.:
- Sód
- Potas
- Wapń
- Żelazo
- Glukoza
- Cholesterol całkowity
- Cholesterol HDL
- Cholesterol LDL
- Triglicerydy
- Bilirubina całkowita
- Bilirubina bezpośrednia
- Kreatynina
- Mocznik
- Kwas moczowy
- Białko całkowite
- Albumina
- Proteinogram
- Aminotransferaza alaninowa (ALT)
- Aminotransferaza asparaginianowa (AST)
- Gammaglutamylotranspeptydaza (GGTP)
- Fosfataza alkaliczna (ALP)
- Amylaza
- Kinaza kreatynowa (CK)
- Dehydrogenaza mleczanowa (LDH)
- Lipaza
- Fosfataza kwaśna całkowita
- Fosfataza sterczowa
- Ceruloplazmina
- Białko C-reaktywne (CRP)
- Czynnik reumatoidalny (RF)
- Miano antystreptolizyn O (ASO)
- Hormon tyreotropowy (TSH)
- Antygen HBs-AgHBs
- VDRL
Badania biochemiczne są niezbędne do oceny funkcji wątroby, nerek, trzustki oraz gospodarki lipidowej i węglowodanowej. Pozwalają wykryć cukrzycę, hipercholesterolemię, choroby tarczycy, nerek, wątroby, a także anemię czy niedobory podstawowych pierwiastków.
Od 1 lipca 2022 roku lekarz POZ może zlecać również dodatkowe badania w ramach tzw. budżetu powierzonego:
- Ferrytyna
- Witamina B12
- Kwas foliowy
- Anty-CCP
- CRP szybki test ilościowy (dla dzieci do ukończenia 6. roku życia)
- Przeciwciała anty-HCV
- Antygen H. pylori w kale (test kasetkowy lub laboratoryjny)
- Strep-test
Ferrytyna, witamina B12 i kwas foliowy to badania pozwalające określić przyczynę niedokrwistości, natomiast anty-CCP jest wykorzystywane w diagnostyce reumatoidalnego zapalenia stawów.
Badania moczu - nieocenione w diagnostyce
Badania moczu dostarczają cennych informacji o funkcjonowaniu nerek i dróg moczowych. Lekarz rodzinny może zlecić:
- Ogólne badanie moczu z oceną właściwości fizycznych, chemicznych oraz oceną mikroskopową osadu
- Ilościowe oznaczanie białka
- Ilościowe oznaczanie glukozy
- Ilościowe oznaczanie wapnia
- Ilościowe oznaczanie amylazy
Ogólne badanie moczu jest jednym z najczęściej wykonywanych badań laboratoryjnych. Pozwala wykryć infekcje układu moczowego, choroby nerek, cukrzycę oraz wiele innych schorzeń.
Badania kału - ważne w diagnostyce przewodu pokarmowego
Badania kału mogą dostarczyć istotnych informacji o funkcjonowaniu przewodu pokarmowego. Lekarz POZ może zlecić:
- Badanie ogólne kału
- Pasożyty
- Krew utajona – metodą immunochemiczną
- Resztki pokarmowe
- Lamblie w kale metodą immunoenzymatyczną
Badanie kału na krew utajoną jest szczególnie ważne w profilaktyce raka jelita grubego, a badanie w kierunku pasożytów pozwala wykryć zakażenia pasożytnicze przewodu pokarmowego.
Badania układu krzepnięcia - kluczowe dla bezpieczeństwa pacjenta
Badania układu krzepnięcia są istotne dla pacjentów przyjmujących leki przeciwzakrzepowe oraz przed zabiegami chirurgicznymi. Lekarz rodzinny może zlecić:
- Wskaźnik protrombinowy (INR)
- Czas kaolinowo-kefalinowy (APTT)
- Fibrynogen
Wskaźnik protrombinowy (INR) jest niezbędny do monitorowania leczenia przeciwzakrzepowego, np. warfaryną.
Badania mikrobiologiczne - walka z infekcjami
Badania mikrobiologiczne pomagają zidentyfikować czynnik zakaźny i dobrać odpowiednie leczenie. Lekarz POZ może zlecić:
- Posiew moczu z antybiogramem
- Posiew wymazu z gardła z antybiogramem
- Posiew kału w kierunku pałeczek Salmonella i Shigella
- Test antygenowy SARS-CoV-2
Posiew z antybiogramem pozwala nie tylko zidentyfikować bakterie wywołujące infekcję, ale również określić ich wrażliwość na antybiotyki, co jest kluczowe dla skutecznego leczenia.
Diagnostyka obrazowa dostępna u lekarza rodzinnego
Oprócz badań laboratoryjnych, lekarz rodzinny może również kierować pacjentów na badania obrazowe, które są nieocenione w diagnostyce wielu schorzeń.
Badania ultrasonograficzne (USG) - bezpieczna metoda obrazowania
USG to nieinwazyjna i bezpieczna metoda obrazowania, która nie naraża pacjenta na promieniowanie. Lekarz POZ może zlecić:
- USG tarczycy i przytarczyc
- USG ślinianek
- USG nerek, moczowodów, pęcherza moczowego
- USG brzucha i przestrzeni zaotrzewnowej, w tym wstępnej oceny gruczołu krokowego
- USG obwodowych węzłów chłonnych
USG jamy brzusznej pozwala ocenić stan wątroby, trzustki, śledziony, nerek oraz pęcherzyka żółciowego. Jest nieocenione w diagnostyce kamicy żółciowej, torbieli nerek czy stłuszczenia wątroby.
Zdjęcia rentgenowskie - klasyka diagnostyki obrazowej
Zdjęcia RTG są podstawową metodą obrazowania w diagnostyce chorób układu kostno-stawowego oraz klatki piersiowej. Lekarz rodzinny może zlecić:
- Zdjęcie klatki piersiowej w projekcji AP i bocznej
- Zdjęcia kostne (kręgosłupa, kończyn i miednicy) w projekcji AP i bocznej
- Zdjęcie czaszki
- Zdjęcie zatok
- Zdjęcie przeglądowe jamy brzusznej
Zdjęcie RTG klatki piersiowej jest podstawowym badaniem w diagnostyce chorób płuc, serca oraz klatki piersiowej. Pozwala wykryć zapalenie płuc, nowotwory płuc, zmiany w sercu czy złamania żeber.
Inne badania obrazowe i diagnostyczne
Lekarz POZ może również zlecić inne badania diagnostyczne, takie jak:
- Badanie elektrokardiograficzne (EKG) w spoczynku
- Spirometria
- Spirometria z próbą rozkurczową
- Badanie USG Doppler naczyń kończyn dolnych
- ECHO serca przezklatkowe
- Tomografia komputerowa płuc
- Tomografia komputerowa tętnic wieńcowych (przy wskazaniu do diagnostyki choroby niedokrwiennej serca)
EKG jest podstawowym badaniem w diagnostyce chorób serca, a spirometria pozwala ocenić funkcję płuc i jest niezbędna w diagnostyce astmy czy przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP).
Badania endoskopowe dostępne na skierowanie od lekarza POZ
Lekarz rodzinny może również skierować pacjenta na badania endoskopowe, które są wykonywane w placówkach mających umowę z NFZ:
- Gastroskopia
- Kolonoskopia
Gastroskopia pozwala ocenić stan przełyku, żołądka i dwunastnicy, a kolonoskopia umożliwia badanie jelita grubego. Są to badania kluczowe w diagnostyce chorób przewodu pokarmowego, w tym nowotworów.
Kiedy warto poprosić o skierowanie na badania?
Badania diagnostyczne są niezbędne zarówno w profilaktyce, jak i w diagnozowaniu chorób. Warto poprosić lekarza rodzinnego o skierowanie na badania w następujących sytuacjach:
Badania profilaktyczne - lepiej zapobiegać niż leczyć
Regularne badania profilaktyczne są kluczowe dla wczesnego wykrywania chorób, kiedy szanse na skuteczne leczenie są największe. Zaleca się wykonywanie podstawowych badań krwi i moczu raz w roku, nawet jeśli nie występują żadne dolegliwości.
Szczególnie ważne są badania profilaktyczne dla osób:
- Po 40. roku życia
- Z obciążeniem rodzinnym (np. choroby serca, nowotwory)
- Z czynnikami ryzyka (np. palenie tytoniu, otyłość)
- Przyjmujących leki na stałe
Niepokojące objawy - sygnały, których nie wolno ignorować
Niektóre objawy powinny skłonić do natychmiastowej wizyty u lekarza i poproszenia o skierowanie na odpowiednie badania:
- Przewlekłe zmęczenie i osłabienie
- Niewyjaśniona utrata wagi
- Nawracające bóle głowy
- Długotrwały kaszel
- Bóle w klatce piersiowej
- Cukrzyca - regularne badanie poziomu glukozy, HbA1c
- Nadciśnienie tętnicze - kontrola ciśnienia, badania nerek
- Choroby tarczycy - badanie TSH, FT3, FT4
- Choroby nerek - badanie kreatyniny, mocznika, ogólne badanie moczu
- Choroby wątroby - badanie enzymów wątrobowych (ALT, AST, GGTP)
- Hipercholesterolemia - lipidogram
- Nie jeść przez 8-12 godzin przed badaniem
- Można pić wodę niegazowaną
- Unikać alkoholu na 24 godziny przed badaniem
- Nie palić papierosów na 2 godziny przed badaniem
- Unikać intensywnego wysiłku fizycznego na 24 godziny przed badaniem
- Pobrać pierwszą poranną porcję moczu
- Przed pobraniem dokładnie umyć okolice intymne
- Oddać mocz do środka pojemnika, pomijając pierwszą i ostatnią porcję
- Dostarczyć próbkę do laboratorium w ciągu 2 godzin od pobrania
- USG jamy brzusznej - na 6-8 godzin przed badaniem nie jeść, można pić wodę niegazowaną
- USG tarczycy - nie wymaga specjalnego przygotowania
- RTG klatki piersiowej - zdjąć biżuterię i metalowe elementy z obszaru klatki piersiowej
- EKG - nie wymaga specjalnego przygotowania, ale warto unikać intensywnego wysiłku przed badaniem
- Gastroskopia - nie jeść i nie pić na 6-8 godzin przed badaniem
- Kolonoskopia - specjalna dieta przez kilka dni przed badaniem oraz oczyszczenie jelita za pomocą preparatów przeczyszczających
- Hematokryt (HCT) - określa stosunek objętości krwinek czerwonych do całkowitej objętości krwi
- MCV (średnia objętość krwinki czerwonej) - pomaga określić rodzaj anemii
- MCH (średnia masa hemoglobiny w krwince czerwonej) - istotna w diagnostyce anemii
- MCHC (średnie stężenie hemoglobiny w krwince czerwonej) - kolejny parametr pomocny w diagnozowaniu anemii
- RDW (wskaźnik anizocytozy erytrocytów) - informuje o zróżnicowaniu wielkości krwinek czerwonych
- Glukoza - podwyższony poziom może wskazywać na cukrzycę lub stan przedcukrzycowy
- Lipidogram (cholesterol całkowity, HDL, LDL, triglicerydy) - ocenia ryzyko chorób sercowo-naczyniowych
- Enzymy wątrobowe (ALT, AST, GGTP) - podwyższone wartości mogą świadczyć o uszkodzeniu wątroby
- Kreatynina i mocznik - oceniają funkcję nerek
- TSH - podstawowy parametr oceniający funkcję tarczycy
- CRP - marker stanu zapalnego
- Kolorze i przejrzystości moczu
- Ciężarze właściwym
- pH moczu
- Obecności białka, glukozy, ciał ketonowych
- Obecności krwi, leukocytów, bakterii
- Składzie osadu moczu (nabłonki, erytrocyty, leukocyty, bakterie, kryształy)
- Bilanse zdrowia w określonych momentach rozwoju (np. 2, 4, 6, 10, 14, 18 lat)
- Pomiary wzrostu i wagi
- Badania przesiewowe wzroku i słuchu
- Ocena rozwoju psychomotorycznego
- Badania stomatologiczne
- Szczepienia ochronne zgodnie z kalendarzem szczepień
- Morfologia krwi (co 2-3 lata)
- Lipidogram (co 5 lat)
- Pomiar ciśnienia tętniczego (co rok)
- Badanie poziomu glukozy (co 3 lata)
- Badanie ogólne moczu (co 2-3 lata)
- Badanie stomatologiczne (co rok)
- Badanie cytologiczne u kobiet (co 3 lata)
- Samobadanie piersi u kobiet (co miesiąc)
- Samobadanie jąder u mężczyzn (co miesiąc)
- Morfologia krwi (co rok)
- Lipidogram (co 1-2 lata)
- Pomiar ciśnienia tętniczego (co 6 miesięcy)
- Badanie poziomu glukozy (co rok)
- Badanie ogólne moczu (co rok)
- Badanie TSH (co 1-2 lata)
- Badanie EKG (co 2-3 lata)
- Badanie okulistyczne (co 2-3 lata)
- Badanie stomatologiczne (co rok)
- Mammografia u kobiet (co 2 lata po 45. roku życia)
- Badanie cytologiczne u kobiet (co 3 lata)
- Badanie PSA u mężczyzn (co rok po 50. roku życia)
- Badanie kału na krew utajoną (co rok po 50. roku życia)
- Morfologia krwi (co 6-12 miesięcy)
- Lipidogram (co rok)
- Pomiar ciśnienia tętniczego (co 3-6 miesięcy)
- Badanie poziomu glukozy (co 6-12 miesięcy)
- Badanie ogólne moczu (co 6-12 miesięcy)
- Badanie TSH (co rok)
- Badanie EKG (co rok)
- Badanie densytometryczne (co 1-2 lata, szczególnie u kobiet po menopauzie)
- Badanie okulistyczne (co rok)
- Badanie słuchu (co 1-2 lata)
- Badanie stomatologiczne (co 6 miesięcy)
- Mammografia u kobiet (co 2 lata do 74. roku życia)
- Badanie PSA u mężczyzn (co rok)
- Kolonoskopia (co 10 lat)
- Nie mają rozpoznanej choroby układu krążenia
- Nie korzystały z tego programu w ciągu ostatnich 5 lat
- Mają czynniki ryzyka (nadciśnienie tętnicze, podwyższony cholesterol, palenie tytoniu, nadwaga/otyłość)
- Wywiad medyczny
- Pomiary ciśnienia tętniczego
- Badania biochemiczne (cholesterol całkowity, HDL, LDL, triglicerydy, glukoza)
- Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego
- Edukacja zdrowotna
- Nie miały wykonanej cytologii w ramach programu w ciągu ostatnich 3 lat
- Nie miały wykonanej cytologii w ramach programu w ciągu ostatnich 12 miesięcy (w przypadku kobiet obciążonych czynnikami ryzyka)
Monitorowanie chorób przewlekłych - kontrola to podstawa
Pacjenci z chorobami przewlekłymi powinni regularnie wykonywać badania kontrolne, aby monitorować przebieg choroby i skuteczność leczenia:
Regularne monitorowanie pozwala na wczesne wykrycie pogorszenia stanu zdrowia i odpowiednią modyfikację leczenia.
Jak przygotować się do badań zleconych przez lekarza rodzinnego?
Właściwe przygotowanie do badań jest kluczowe dla uzyskania wiarygodnych wyników. Oto ogólne zasady przygotowania do najczęściej wykonywanych badań:
Badania krwi - podstawowe zasady
Większość badań krwi wymaga bycia na czczo, co oznacza:
Bycie na czczo jest szczególnie ważne przy badaniach takich jak glukoza, lipidogram czy enzymy trzustkowe.
Badania moczu - prawidłowy pobór próbki
Dla ogólnego badania moczu zaleca się:
Pierwsza poranna próbka moczu jest najbardziej skoncentrowana i dostarcza najwięcej informacji diagnostycznych.
Badania obrazowe - specyficzne wymagania
Przygotowanie do badań obrazowych zależy od rodzaju badania:
Dla badań USG jamy brzusznej ważne jest, aby żołądek był pusty, a pęcherz moczowy wypełniony, dlatego zaleca się wypicie około 1 litra wody na godzinę przed badaniem.
Badania endoskopowe - dokładne oczyszczenie przewodu pokarmowego
Badania endoskopowe wymagają specjalnego przygotowania:
Właściwe przygotowanie do kolonoskopii jest kluczowe dla skuteczności badania. Niedokładne oczyszczenie jelita może uniemożliwić dokładną ocenę błony śluzowej i wykrycie zmian chorobowych.
Jak interpretować wyniki badań?
Morfologia krwi - co mówią poszczególne parametry?
Podwyższona liczba leukocytów (leukocytoza) najczęściej wskazuje na infekcję bakteryjną, natomiast obniżona liczba leukocytów (leukopenia) może świadczyć o infekcji wirusowej, chorobach autoimmunologicznych czy skutkach chemioterapii.
Badania biochemiczne - klucz do oceny funkcji narządów
Badania biochemiczne dostarczają informacji o funkcjonowaniu poszczególnych narządów:
Podwyższony poziom cholesterolu LDL zwiększa ryzyko miażdżycy i chorób sercowo-naczyniowych, podczas gdy wysoki poziom cholesterolu HDL działa ochronnie na układ sercowo-naczyniowy.
Badanie ogólne moczu - co można z niego wyczytać?
Badanie ogólne moczu dostarcza informacji o:
Obecność białka w moczu może wskazywać na choroby nerek, natomiast obecność glukozy może świadczyć o cukrzycy. Krwiomocz (obecność krwi w moczu) wymaga zawsze dokładnej diagnostyki, gdyż może być objawem kamicy nerkowej, infekcji lub nowotworów układu moczowego.
Badania profilaktyczne w różnych grupach wiekowych
Profilaktyka zdrowotna powinna być dostosowana do wieku, płci oraz indywidualnych czynników ryzyka. Oto zalecane badania profilaktyczne dla różnych grup wiekowych:
Badania profilaktyczne dla dzieci - zdrowy start w życie
Regularne badania profilaktyczne u dzieci są kluczowe dla monitorowania prawidłowego rozwoju:
Bilanse zdrowia pozwalają na wczesne wykrycie zaburzeń rozwojowych, wad postawy czy problemów ze wzrokiem i słuchem, co umożliwia szybką interwencję.
Badania profilaktyczne dla młodych dorosłych (20-40 lat) - budowanie zdrowych nawyków
Młodzi dorośli powinni wykonywać następujące badania profilaktyczne:
Regularne badania profilaktyczne w młodym wieku pozwalają na wczesne wykrycie czynników ryzyka chorób cywilizacyjnych, takich jak nadciśnienie tętnicze czy hipercholesterolemia.
Badania profilaktyczne dla osób w średnim wieku (40-60 lat) - czas zwiększonej czujności
Osoby w średnim wieku powinny zwiększyć częstotliwość badań profilaktycznych:
Mammografia jest kluczowym badaniem w profilaktyce raka piersi, a badanie PSA pomaga w wykrywaniu raka prostaty we wczesnym stadium.
Badania profilaktyczne dla seniorów (powyżej 60 lat) - dbałość o jakość życia
Seniorzy powinni regularnie wykonywać następujące badania:
Badanie densytometryczne jest istotne w profilaktyce osteoporozy, szczególnie u kobiet po menopauzie, natomiast regularne badania okulistyczne pomagają wykryć jaskrę, zaćmę czy zwyrodnienie plamki żółtej związane z wiekiem (AMD).
Programy profilaktyczne finansowane przez NFZ
Narodowy Fundusz Zdrowia finansuje szereg programów profilaktycznych, które są realizowane przez lekarzy POZ. Warto z nich korzystać, gdyż są bezpłatne i nie wymagają skierowania.
Program profilaktyki chorób układu krążenia - zadbaj o swoje serce
Program skierowany jest do osób w wieku 35, 40, 45, 50 oraz 55 lat, które:
W ramach programu wykonywane są:
Wczesne wykrycie czynników ryzyka chorób układu krążenia pozwala na wprowadzenie odpowiednich działań profilaktycznych i zmniejszenie ryzyka zawału serca czy udaru mózgu.
Program profilaktyki raka szyjki macicy - badanie, które ratuje życie
Program skierowany jest do kobiet w wieku 25-59 lat, które:
W ramach programu wykonywane jest badanie cytologiczne, które pozwala wykryć zmiany przedrakowe i wczesne stadia raka szyjki macicy.
Regularne badania cytologiczne mogą zmniejszyć umieralność z powodu raka szyjki macicy nawet o 80%.